วิเคราะห์วิจารณ์มหาเวสสันดรชาดก กัณฑ์มัทรี

ผู้แต่งและประวัติผู้แต่ง

เจ้าพระยาพระคลัง(หน)

เจ้าพระยาพระคลัง (หน) เป็นกวีเอกคนหนึ่งในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ มีนามเดิมว่า หน เกิดเมื่อใดไม่ปรากฏหลักฐานแน่ชัด น่าจะอยู่ในช่วงปลายสมัยกรุงศรีอยุธยา และถึงแก่อสัญกรรม ในสมัยรัชกาลที่ ๑ พ.ศ. ๒๓๔๘ ผลงานด้านวรรณคดีที่ท่านได้แต่งไว้หลายเรื่องด้วยกัน

            เจ้าพระยาพระคลัง เป็นบุตรเจ้าพระยาบดินทร์สุรินทร์ฦๅชัย (บุญมี) กับท่านผู้หญิงเจริญ มีบุตรธิดาหลายคน ที่มีชื่อเสียงคือ เจ้าจอมพุ่ม ในรัชกาลที่ ๒ เจ้าจอมมารดานิ่ม พระมารดาสมเด็จฯ กรมพระยาเดชาดิศร (มั่ง) ในรัชกาลที่ ๒ นายเกต และนายพัด ซึ่งเป็นกวีและครูพิณพาทย์ เป็นต้นสกุล บุญ-หลง

ที่มาของเรื่อง

มาจากร่ายยาวมหาเวสสนดรชาดก  ซึ่งเป็นชาดกเรื่องที่ยิ่งใหญ่ที่สด  โดยกล่าวถึงเรื่องราว

ของพระโพธิสัตว์ซึ่งเสวยพระชาติเป็นพระเวสสันดร  เดิมแต่งเป็นภาษาบาลี ต่อมามีการแปลเป็นภาษาไทยในสมัยกรุงุสโขไทย

ต่อมาในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ โปรดเกล้าฯใหปราชญราชบัณฑิตแต่งมหาชาติคำหลวง ซึ่งเป็นมหาชาติสำนวนแรก โดยมจุดประสงค์เพื่อใช้สวด

ในสมัยพระเจ้าทรงธรรม โปรดเกล้าให้แต่งกาพย์มหาชาติ เพื่อใช้สำหรับเทศน์ แต่เนื้อความในกาพย์มหาชาติค่อนข้างยาว ไมสามารถเทศน์ให้จบภายใน ๑ วัน จึงเกิดมหาชาติขึ้นให้มีอีกหลายสำนวน เพื่อให้เทศน์จบภายใน ๑ วัน  มหาชาติสำนวนใหม่นี้เรียกวา  มหาชาติกลอนเทศน์ หรือ  ร่ายยาวมหาเวสสนดรชาดก

เรื่องย่อ

พระนาง มัทรีเสด็จออกจากอาศรม  เพื่อไปหาผลไม้อันเป็นกิจวัตรทุกวันด้วยพระทัยที่หมาดหมั่นเมื่อพระนาง มัทรีกลับจากการหาผลไม้ระหว่างทางมีเทวดาเนรมิตรแปลงกายเป็นราชสีห์และเสือโคร่งขวางทางไว้และเมื่อกลับมาถึงไม่เห็นสองกุมารก็แปลกพระทัยจึงทูลถามพระเวสสันดร และออกตามหาสองกุมมารทั้งคืนแต่ไม่พบ เมื่อนางกลับมาถึงพระเวสสันดรจึงบอกความจริงว่าได้ยกลูกให้กับชูชกไปแล้วนางเสียใจอย่างมาก แต่พระนางมัทรีจึงทรงอนุโมทนาต่อบุตรทานครั้งนี้  อานิสงค์ของทานครั้งนี้ เมื่อเกิดในโลกหน้าจะเป็นผู้มั่งคั่งสมบูรณ์ไปด้วยทรัพย์สมบัติ มีอายุยืน รูปโฉมงามและมีแต่ความสุข

จุดประสงค์การแต่ง

เพื่อใช้เทศน์ให้ประชาชนฟัง มหาเสสันดรชาดก  แต่งขึ้นเพื่อใช้เทศน์มหาชาติ  เนื่องจากร่ายยาวหมาเสสันดรชาดกเป็นชาดกเรื่องใหญ่ที่สุด  เป็นชาติที่พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นพระเสสันดรซึ่งเป็นพระชาติสุดท้ายก่อนจะประสูติเป็นเจ้าชายสิทธัตถะ แล้วเสด็จออกผนวชกระทั่งได้ตรัสรู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า  เป็นเรื่องราวในพระชาติที่เป็นพระเวสสันดรได้ทรงบำเพ็ญทศบารมี ครบทั้ง ๑๐ ประการ โดนเฉพาะอย่างยิ่ง ทานบารมี ซึ่งทรงบริจาคบุตรทารทาน  คือ บริจาคพระชาลี พระกัณหา และพระนางมัทรี  จึงเป็นชาติที่สำคัญและยิ่งใหญ่ เรียกว่า “มหาชาติ” หรือ “มหาเสสันดรชาดก”

วิเคราะห์วิจารณ์องค์ประกอบของงานประพันธ์

๑. ลักษณะคำประพันธ์

   แต่งเป็นร่ายยาว มีพระคาถาภาษาบาลีนำ และพรรณนาเนื้อความโดยมีพระคาถาสลับเป็นตอน ๆ ไปจนจบกัณฑ์ คำประพันธ์ประเภทร่ายยาว  หนึ่งบทจะมีกี่วรรคก็ได้  แต่ส่วนมากมี ๕ วรรคขึ้นไป  วรรคหนึ่ง ๆ มีตั้งแต่ ๖ คำขึ้นไป  ถึง ๑๐ คำหรือมากกว่า  มีบังคับเฉพาะระหว่างวรรค คือ คำสุดท้ายของวรรคจะส่งสัมผัสไปที่คำที่ ๑ ถึง ๕ ของวรรคต่อไป  เมื่อจบตอนมักมีคำสร้อย เช่น “นั้นแล”  “นี้แล”ร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดก เป็นร่ายยาวสำหรับเทศน์  จะมีคำศัพท์บาลีขึ้นก่อน  แล้วแปลเป็นภาษาไทย  แล้วจึงมีร่ายตาม  ในระหว่างการดำเนินเรื่องจะมีคำบาลีคั่นเป็นระยะ ๆ  คำบาลีนั้นมีความหมายเกี่ยวเนื่องกับข้อความที่ตามมา

๒. องค์ประกอบของเรื่อง

          ๑) โครงเรื่อง

          โครงเรื่องของร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดกเป็นโครงเรื่องที่มีความขัดแย้งที่ค่อนข้างรุนแรง แต่ในความขัดแย้งก็ยังเสนอความเป็นเหตุเป็นผลของความขัดแย้งนั้น ๆ

         

๒) ตัวละคร

          - พระเวสสันดร เป็นตัวละครที่มีบทบาทสำคัญอยู่ในวรรณคดีเรื่องร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดก  มีชื่อเรียกต่างๆกัน  เช่น หน่อพระชินศรีโมลีโลก  สมเด็จพระบรมนราพิสุทธิ์พุทธางกูร เป็นต้น เป็นพระโอรสของพระเจ้ากรุงสญชัยและพระนางผุสดีแห่งเมืองสีพี มีอุปนิสัยและพฤติกรรมที่สำคัญคือ การบริจาคทาน

- พระนางมัทรี  เป็นตัวละครประกอบอยู่ในวรรณคดีเรื่องร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดกมีชื่อเรียกต่างๆกัน เช่น พระสุณิสาศรีสะใภ้ นางแก้วกัลยาณี เป็นต้น และเป็นพระมารดาของ กันหา ชาลี มีอุปนิสัยที่สำคัญคือ รักลูกรักสามี คอยดูแลพระเวสสันดรและลูก

- พระชาลี เป็นตัวละครประกอบอยู่ในวรรณคดีเรื่องร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดกมีชื่อเรียกต่างๆ เช่น พ่อสายใจ พ่อหน่อน้อยภาคีไนยนาถ เป็นต้น เป็นพระเชษฐาของพระกัณหา เมื่อเวลาประสูติพระประยูรญาติได้ทรงนำตาข่ายทองมารองรับ  จึงได้รับพระราชทานนามว่า ชาลี  แปลว่าผู้มีตาข่าย

- พระกัณหา หรือ กัณหาชินา เป็นตัวละครประกอบอยู่ในวรรณคดีเรื่องร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดกเป็นพระธิดาของพระเวสสันดรและพระนางมัทรี เป็นพระนัดดาของพระเจ้ากรุงสญชัยและพระนางผุสดี และเป็นพระกนิษฐาของพระชาลี พระกัณหาเป็นผู้หนึ่งที่ทำให้พระเวสสันดรได้บำเพ็ญบุตรทานบารมีซึ่งเป็นทานอันยิ่งใหญ่ที่มนุษย์ทั้งหลายไม่สามารถทำได้นอกจากมหาบุรุษผู้ทรงหวังพระโพธิญาณเท่านั้น

- ท้าวสักกเทวราช   เป็นตัวละครประกอบอยู่ในวรรณคดีเรื่องร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดก

เป็นพระราชสวามีของพระนางผุสดีขณะสถิตอยู่ ณ สวรรค์ชั้นดาวดึงส์  มีนามเรียกต่างๆ เช่น โกสีย์ อมรินทร์ เป็นต้น ท้าวสักกเทวราชหรือพระอินทร์เป็นตัวละครที่เป็นตัวเชื่อมเหตุการณ์ต่างๆภายในเรื่องให้เนื้อหามีความต่อเนื่องกัน  คอยช่วยแก้ปัญหาต่างๆที่เกิดขึ้นให้ลุล่วงไปได้ด้วยดี และยังเป็นผู้ดลบันดาลให้ตัวละครต่างๆได้มาพบกันด้วย

          - พระนางผุสดี เป็นตัวละครอยู่ในวรรณคดีเรื่องร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดก เดิมเป็นพระราชธิดาของพระเจ้าพันธุมราช ชื่อสุธัมมา ต่อมาได้บังเกิดเป็นอัครมเหสีของสมเด็จพระอมรินทราธิราชชื่อผุสดี เมื่อจุติจากสวรรค์ได้ถือกำเนิดเป็นพระราชธิดาของพระเจ้ามัททราช ครั้นเจริญวัยก็ได้อภิเษกเป็นอัครมเหสีของพระเจ้ากรุงสญชัยและเป็นพระมารดาของพระเวสสันดร พระนางผุสดีมีอุปนิสัยรักสวยรักงามเช่นในพรที่ขอจากพระอินทร์ส่วนมากก็จะยึดติดกับรูปกายภายนอก เช่น ขอให้ดวงเนตรทั้งสองมีสีดำประดุจดวงตาลูกเนื้อทราย ส่วนในข้อที่แสดงว่าพระนางเป็นผู้มีความเมตตากรุณาก็คือ ได้ขอพระราชทานพรให้ทรงมีอำนาจปลดปล่อยนักโทษประหารชีวิตให้พ้นโทษและในข้อที่แสดงความยึดมั่นในตำแหน่งฐานะก็คือขอให้ได้ประทับในปราสาทพระเจ้าสีวีราช

          - พระเจ้ากรุงสญชัย  เป็นตัวละครอยู่ในวรรณคดีเรื่องร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดกมีชื่อเรียกต่างๆกันเช่น สมเด็จพระบรมกษัตริย์ พระปิ่นเกล้ามกุฎพิภพสีพี เป็นต้น พระองค์ทรงเป็นกษัตริย์ที่เห็นแก่ประโยชน์ของบ้านเมืองมากกว่าประโยชน์ส่วนพระองค์เอง ทรงเนรเทศพระเวสสันดรออกจากเมืองพร้อมด้วยพระนางมัทรี พระชาลี และพระกัณหา เมื่อชาวเมืองมาร้องทุกข์ว่าพระโอรสทรงกระทำผิดแม้พระมเหสีจะทูลขอร้องประการใดก็มิได้คืนคำทั้งที่ทรงอาลัยรักในพระโอรสแต่ก็ทรงหักพระทัยได้ เพื่อประโยชน์สุขของบ้านเมืองและยังได้ทรงไถ่ตัวพระชาลีและพระกัณหาคืนจากชูชกด้วย

          - ชูชก เป็นตัวละครประกอบอยู่ในวรรณคดีเรื่องร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดกเป็นผู้เกิดในตระกูลพราหมณ์โภวาทิกชาติซึ่งเป็นพราหมณ์พวกที่ถือตนว่ามีกำเนิดสูงกว่าผู้อื่นมักใช้คำว่า “โภ”แปลว่า “ผู้เจริญ” เป็นคำร้องเรียก แม้ชูชกจะเกิดในตระกูลพราหมณ์ที่ถือตนว่ามีกำเนิดสูงกว่าผู้อื่นแต่ชูชกก็ยากจนเข็ญใจยิ่ง ต้องเที่ยวขอทานเขาเลี้ยงชีพ มีรูปร่างหน้าตาน่าเกลียดประกอบด้วยบุรุษโทษ ๑๘ประการ ลักษณะนิสัยของชูชกคือ มีความตระหนี่เหนียวแน่น ขอทานได้มากเท่าไรก็เก็บไว้ไม่ยอมนำไปใช้จ่าย มีความโลภ รักและหลงเมีย ยอมให้นางทุกอย่าง เป็นคนฉลาด มีเล่ห์เหลี่ยมมาก ฉลาดทั้งในด้านการพูดและกลอุบาย มีความละเอียดรอบคอบและมีความยึดมั่นในพิธีทางไสยศาสตร์

          ๓) ฉาก

                   ในเรื่องมหาเวสสันดรชาดก กัณฑ์มัทรี มีการกล่าวถึงฉากต่าง ๆ เช่น ฉากในป่า ฉากในเขาวงกต ซึ่งมีการใช้ภาพพจน์ต่าง ๆ มาประกอบเพื่อให้ผู้อ่านเห็นภาพได้ง่ายยิ่งขึ้น

          ๔) กลวิธีการแต่ง

                   เป็นการแต่งที่นักเขียนเป็นผู้เล่าสลับกับตัวละครเล่าเป็นบางส่วน

          ๕) การใช้ภาษา

                   - การเลือกเสียงของคำ มีการเลียนเสียงธรรมชาติ

เช่น ได้ยินเสียงผีป่าโป่งโป้งเปิ่งกู่ก้องร้องกระหึ่ม      ผีผิวพึมฟังขนพอง 

เสียงชะนีร้องอยู่โหวยโวยโว่ยวิเวกวะหวามอก         พราหมณ์ก็หยุดยืนตื่นตกตะลึงนึก

                    - มีการเปรียบเทียบแบบอุปลักษณ์ ดังคำประพันธ์ที่ว่า

“โอ้เจ้าดวงสุริยันจันทราทั้งคู่ของแม่เอ่ย      แม่ไม่รู้เลยว่าเจ้าจะหนีพระมารดาไปสู่พาราใดไม่รู้ที”

                    - การใช้ลีลาจังหวะ เสียงหนักเบา เช่นในบทโกรธ

                   - การเลือกความหมายของคำให้เหมาะสมกับเนื้อเรื่องและลักษณะของร้อยกรอง

                   - การเล่นคำ การซ้ำคำ การเล่นอักษร การเล่นเสียง

                   - มีรสทางวรรณคดีที่ปรากฏ คือ เสาวรจนี ปรากฏเพียงเล็กน้อย นารีปราโมทย์ไม่ปรากฏในเรื่องเพราะไม่มีบทเกี้ยวพาราศี พิโรจวาทัง พบมากเพราะมีการใช้อารมณ์และความโกรธอยู่บ่อยครั้ง และสัลลาปังคพิไสย พบมากในบทของพระนางมัทรีที่คร่ำครวญหาลูก

                  

วิเคราะห์คุณค่าจากเรื่อง

๑.คุณค่าด้านวรรณศิลป์

            ๑.๑ ใช้ถ้อยคำไพเราะ มีการเล่นคำ เล่นสัมผัสอักษร มีการใช้โวหารภาพพจน์ และการพรรณนาให้เกิดความรู้สึกที่ละเอียดอ่อน รวมทั้งเกิดจินตภาพชัดเจน

            ๑.๒ เนื้อหาของกัณฑ์มัทรีแสดงให้เห็นถึงความสัมพันธ์ระหว่างธรรมชาติกับอารมณ์ความรู้สึกของตัวละครได้อย่างชัดเจน จะเห็นได้จากตอนที่เกิดเรื่องร้ายแก่พระนางมัทรีขณะที่หาพลาหารอยู่ในป่า

๒.คุณค่าทางด้านเนื้อหา  

มีการสอดแทรกเนื้อหาที่มีความสนุกสนานและแฝงไปด้วยข้อคิดและหลักธรรมทางพระพุทธศาสนา

๓.คุณค่าด้านสังคม

            ๓.๑ สะท้อนให้เห็นค่านิยมแนวโลกุตตรธรรมของประชาชนว่า มีความปรารถนาจะบรรลุสัมมาสัมโพธิญาณ

            ๓.๒ เรื่องพระมหาเวสสันดรชาดก เป็นวรรณกรรมที่เกิดขึ้นในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น จึงเป็นภาพสะท้อนชีวิตความเป็นอยู่ ขนบธรรมเนียม และค่านิยมของคนในยุคนั้น ๆ ได้ดีว่า มีการซื้อขายบุคคลเป็นทาส นิยมการบริจาคทานเพื่อหวังบรรลุนิพพาน มีความเชื่อเรื่องลางบอกเหตุ เชื่อเรื่องอำนาจของเทพยดาฟ้าดินต่าง ๆ นอกจากนี้ ยังแสดงภาพชีวิตในชนบทเกี่ยวกับการละเล่นและการเล่นซ่อนหาของเด็ก ๆ

            ๓.๓ ให้แง่คิดเกี่ยวกับบทบาทหน้าที่ของผู้หญิงในฐานะที่เป็นแม่และเป็นภรรยาที่ดี ซึ่งเป็นสิ่งสำคัญเหนือสิ่งอื่นใด

            ๓.๔ มหาเวสสันดรชาดก กัณฑ์มัทรี สะท้อนแนวคิดสำคัญเกี่ยวกับความรักของแม่ที่มีต่อลูกอย่างสุดชีวิต

            ๓.๕ ข้อคิด คติธรรม ที่สามารถนำไปใช้ในชีวิตประจำวันของทุกคนได้ เกี่ยวกับการเป็นคู่สามีภรรยาที่ดี การเสียสละ เป็นคุณธรรมที่น่ายกย่อง และการบริจาคทาน เป็นการกระทาที่สมควรได้รับการอนุโมทนา

เอกสารอ้างอิง

http://www.mwit.ac.th , ๒๒  มิถุนายน  ๒๕๕๖.

https://sites.google.com/site/kanipa031/home, ๒๒  มิถุนายน  ๒๕๕๖.

https://sites.google.com/site/kanipa031/prawati-phu-taeng, ๒๒  มิถุนายน  ๒๕๕๖.

https://sites.google.com/site/kanipa031/thima-khxng-reuxng, ๒๒  มิถุนายน  ๒๕๕๖.

https://sites.google.com/site/kanipa031/cud-prasngkh-ni-kar-taeng-laea-thima-khxng-      

      reuxng, ๒๒  มิถุนายน  ๒๕๕๖.

https://sites.google.com/site/kanipa031/laksna-kha-praphanth, ๒๒  มิถุนายน  ๒๕๕๖.

https://sites.google.com/site/kanipa031/neux-reuxng, ๒๒  มิถุนายน  ๒๕๕๖.

https://sites.google.com/site/kanipa031/neux-reuxng-yx, ๒๒  มิถุนายน  ๒๕๕๖.

https://sites.google.com/site/kanipa031/khunkha-thi-di-cak-reuxng, ๒๒  มิถุนายน 

          ๒๕๕๖.

https://sites.google.com/site/kanipa031/khwam-ru-pheim-teim, ๒๒  มิถุนายน  ๒๕๕๖.